Group of people sitting in a field

Qallarinapaq | Introducción

En esta unidad vamos a aprender a cómo expresar las acciones del futuro. Por ejemplo, hablaremos sobre las acciones a realizar en los meses siguientes, al año o años siguientes.

¿Listos?

¡Qallarisun! / ¡empecemos!

Qillqa | Gramática

El tiempo futuro se emplea para expresar una acción por realizarse, tanto en un futuro inmediato como lejano. En Quechua el futuro se denomina qhipa pacha. Para cada pronombre personal utilizamos un sufijo diferente para expresar la acción que realizará en el futuro. En esta unidad conoceremos y aprenderemos sobre los planes hacia el futuro.

Recuerda. En la unidad 12, Yachana 12, aprendimos lo básico sobre cómo conjugar el tiempo futuro.

A modo de recordar lo aprendido veamos cómo podemos utilizar el tiempo futuro con los diferentes pronombres personales.

Repasemos lo aprendido conjugando el verbo tarpuy:

Ñuqa wataman papata tarpusaq llapa chakraykunapiYo sembraré papa al año siguiente en todas mis chacras
Qam hamuq wata anista tarpunki chimpa chakrakunapiTú el siguiente año sembrarás anís en las chacras del frente
Pay hatun puquy killapi tarwita tarpunqa YawrichupiElla en el mes de febrero sembrará tarwi en Yawrichu
Ñuqayku hamuq watakuna alfata tarpusaqku wasi punkupiNosotros en los siguientes años sembraremos alfalfa en la chacra delante de la casa
Ñuqanchik watakunaman linasata tarpusunchik PampawachupiNosotros en los siguientes años sembraremos linaza en Pampawachu
Qamkuna wataman garbansuta tarpunkichik AnkaqtiananpiUstedes el siguiente año sembrarán garbanzos en Ankaqtianan
Paykuna kay killakuna habasta tarpunqaku uray chakranpiEllos en estos meses sembrarán habas en la chacra de abajo

Ahora leamos lo que harán diferentes personas en el futuro:

1. Marcilachamanta

Marcilachaqa Qusqupim tiyachkan ichaqa hamuq wata Mulli Mulliman hampukapamunqa. Mulli Mullipim tiyakunqa, chaypaqtaq wasichanta ruranqa. Wasi rurananpaqtaq Girachata valikunqa. Giracham yachan wasi ruraytaqa, payqa maistru albañilmi, allin riqsisqa. Chaymanta Marcilacha firrukunata simintuta tiqakunata ima rantinqa. Hatun wasita qispichinqa, wawankunawan ima tiyakunanpaq. Chaymanta, Mulli Mullipi chakrata llamk’anqa. Papanpa saqitamusqan chakrakunapi anista, arbijata, frijulta, sarata, linasata, triguta ima tarpunqa. Chakra llamk’ananpaq ayllunkunata valikunqa, ayninkuta mañakunqa. Chaymantataq chakra rurusqanta vindinqa Curahuasipi.

2. Aruchamanta

Aruchaqa kay wata Curahuasi wasiman kutirqamun Qusqu llaqtamanta. Ayllunwan parlaspataq hamuq wata rurananmanta willarikun. Aruchaqa Limaman ripunqa, chay llaqtapi tiyakunqa wakin ayllunwan. Limapim tiyakunku wawqinkuna panankuna ima. Lima llaqtapim llamk’apakunqa wasikuna ruraypi, wasikuna qispichiypi. Chaymanta sapa sawaru p’unchaw llamk’aq masinkunawan futbulta pukllanqa. Chaymanta sapa dumingu p’unchaw ayllunwan tupanqa hinaspa wayk’uyta yanapakunqa. Chaymanta inlisyamanpas rinqa misa uyarikuq, tayta kura rimasqanta uyarikunqa. Chaymanta sapa Ayamarka killa Curahuasi llaqtaman kutimunqa hatun fistapaq, chaypi tusunqa takinqa ima llaqtamasinkunawan.

3. Puca Pucakunamanta

Puca Pucakunaqa hamuq killam hatun fistanta ruranqaku. Ña wata muyurqamunña hinaspa Puca Pucaq hatun fistan chayarqamunña. Kay fistapaqtaq imaymanata ruranqaku. Hatun phayna rurakunqa, hatun phaynapitaq ñankunata ima allchakunqa. Chaymantataq futbul pukllakunqa, kaypaqtaq wakin kumuniraskunata mink’arikunqaku. Chaymantataq tukuy ima llallinakuykuna kanqa. Qallarikunqa chakra mikhuna wayk’uywan vindiywan ima. Chaymantataq kanqa aqha tumay llallinakuy, papa bunday llallinakuy, llant’a ch’iqtay llallinakuy ima. Kikin hatun p’unchawpi lliw Puca Pucakuna Piru unanchanta isanqaku. Chay p’unchaw tukuyninmantaq Puca Pucakunaqa tusunqaku takinqaku ima. Hamuq p’unchawtaq uywakunata p’itachinqaku hatun llallinakuypi. Chaypaqmi uywakunata apamunqaku huk llaqtakunamanta ima, munay uywachakuna chayamunqaku Puca Pucamanqa. Hamuq p’unchawtaq turu pukllay rurakunqa, phiña turukuna chayamunqaku Yawrichumanta, Antillamanta, Graumanta ima. Turu pukllaywanmi Puca Puca fistaqa tukukapunqa.

4. Davikuchamanta

Davikuchaqa hamuq wata yachaywasinpi yachakusqanta tukunqa. Payqa Curahuasi llaqtapim yachakuchkan, kikin plasachapim yachaywasinqa. Chaymanta Qusqu llaqtaman ripunqa, chaypim hatun yachaywasipi yachakunqa. Payqa dirichutam munan yachakuyta, amachaqmi kanqa Davikuqa. Chaypaqmi Qusqu llaqtapi tiyanqa ayllu masinkunwan, tiyunkunaq wasinpim tiyanqa Davikuqa. Hatun yachay wasiman yaykunanpaqtaq allintaraq yachayninta mat’ipanan hatun admisiunman churapakunanpaq. Qusqupi sapa p’unchaw mikhunanta wayk’ukunqa. Chaymanta sapa sawaru p’unchaw p’achanta t’aqsanqa, sapa dumingu p’unchawtaq hatun taytamamanta watukunqa Curahuasi llaqtaman. Curahuasimantataq papa, sara, paltay ima q’ipiykusqa kutikanpunqa.

Rimanakuna | Vocabulario

HampukapamunqaVolverá
SawaruSábado
DuminguDomingo
InlisyaIglesia
KuraSacerdote católico
Ayamarka killaNoviembre
KillaMes
PhaynaFaena
Llant’a ch’iqtayHacer leña
P’itayCorrer
Yachay wasiEscuela, Colegio
AmachaqAbogado
Mat’ipayMejorar, reforzar
P’achaRopa
T’aqsayLavar
Q’ipiyCargar
Inlis simiIdioma inglés

Ruwapakuy | Ejercicios

Ahora practiquemos creando oraciones relacionadas al tiempo futuro. Lee nuevamente lo que harán en el futuro Marcilacha, Arucha, los comuneros de Puca Puca y Davikucha. Luego escribe diferentes oraciones y júntalos en un párrafo contando tu plan para el futuro. No te olvides de utilizar la pabra chaymanta para conectar tus ideas.

Puedes seguir este ejemplo:

Ñuqa hamuq wata Limaman risaq. Chaymanta Limapi llamk’apakusaq, inlis simita yachachisaq. Aylluykunapa wasinpi tiyapakusaq. Chaymanta sapa sawaru p’unchaw tiyayta yanapasaq wasinpi imaymana ruraykunawan. Chaymanta dumingu p’unchawkunataq samasaq. Chaymanta watapi iskay kutillatapas taytamamayta watukusaq.

Qawasunchik | Videos

Show Video Transcript: Golondrina cuenta sus planes para el siguiente año.

Watapaq ñam parlasqaña kachkan wataman rurasaq chay chakray qarpanaypaqmi hatunta nata rurasaq risirvuriuta rurasaq. Mana yaku abastisikunchu hinaqtinmi chayta watapaman rurasaq lo primordial. Chaymanta kaq watapaq planifikaciani uywakunaypaq wakata kabrata chakraypi uywanaypaq lichi tumanaypaq. Chaytam planifikarukuni.

Show Video Transcript: Mario Choccata cuenta sus planes para el siguiente año.

Pregunta: Tiyu Mario ¿Imakunatam hamuq wata ruranki? Willariwayku

Respuesta: pinsachkani papi kay hamuq watapaq nata, anischata tarpusaq nichkani. Chaymantaqa kaq wasichata rurayta pinsachkani kaypi papá, chay avisis familiakuna hamuqtin mana wasi aypakunchu. Chay, huk hawallapiqa mana valinchu papá. Chay wasicha kaqtincha chaychapi sapaqchapi kusaschanku kanqa riki papá. Chay chhayna kachkan papi. Chaymantaqa kaq anista tarpuyta munachkani. Chaymanta frijulta tarpuyta munachkani. Chhayna llamk’anallapiyá kayku watan watanpas papá. Mana llamk’aqtiykuqa mana kanchu maymanta haykumuq papá. Kay pandimia pasanqachus imaynayá papá, avisninqa chhayna wawaykunaman visitaqyá kani papá Limatapas kaq Qusqutapas. Kunan kay unquywan mana atinichu riyta papá. Chhaynam kachkan papá, anchachus pasanmanpas unquy hinaqtinqa visitasaqchá riki papá.

Show Video Transcript: Sarita Casanca Matute cuenta sus planes para el siguiente año.

Pregunta: Panacháy Sarita willariwayku qhipaman ruranaykita, qhipa pachaman ruranaykita. Kay wata, hamuq wata ima ¿imakunatam ruranki?

Respuesta: Kunan wata turáy nisqaypi hinapas jardinchapim llamk’achkani wawachakunata yachachispay istudiachkani. Watamanraqmi tukusaq istudiayta. Chaymantachá tukuruspay nayta imam, tituluyta qurquspay maymanpas may llaqtamanpas risaq nichkani llamk’aq. Mana avisis kay circakunallapi kunan achka kanku yachachiqkuna an chaywan qayna karu llaqtakunllapiña kunanqa avisis kan an chay maymanpas llamk’aq risaq nichkani turáy.