Qallarinapaq | Introducción

En esta unidad aprenderás a cómo presentarte ante los demás y a crear y responder preguntas básicas en una conversación. Para ello continuaremos revisando los pronombres personales, en este caso el presente simple de la primera persona ñuqa/ñoqa, el verbo correspondiente con su marcador personal –ni, y de la segunda persona qan/qam, el verbo correspondiente con su marcador personal –nki.

Nota: Para una mejor comprensión y explicación estamos utilizando los guiones (-) como separadores de una palabra y sus sufijos, por ejemplo:

Ñoqa Maria ka-ni (en este caso el sufijo ni marca la acción que corresponde a la primera persona).

Qan Valentin kanki (en este caso el sufijo nki marca la acción que corresponde a la segunda persona).

La oración Yo soy Maria se estructura de la siguiente manera:

ÑuqaMariakani
(Yo)(Maria) (soy)
1ra personasujetoverbo

La oración Yo vivo en Texas se estructura de la siguiente manera:

ÑuqaTexaspitiyani
(Yo)(en Texas)(vivo)
1ra persona indicativo de lugarverbo

La oración Yo tú eres Maria se estructura de la siguiente manera:

QanMaria kanki
(Tu)(Maria)(eres)
2da personasujetoverbo

La oración Tu vives en Texas se estructura de la siguiente manera:

QanTexaspitiyanki
(Tu)(en Texas)(vives)
1ra personaindicativo de lugarverbo

Nota: Recuerda que el locativo pi hace referencia al lugar, a continuación, algunos ejemplos:

Lima-pi en Lima
Limapi tiya-nivivo en Lima
Limapi tiya-nkivives en Lima
Qosqo-pi  en Cusco
Qosqopi tiya-ni vivo en Cusco
Qosqopi tiya-nkivives en Cusco
California-pien California
Californiapi-nien California
California tiya-nkivives en Lima

En esta sección también aprenderemos los marcadores asertivos n (en palabras que terminan en vocal), taq (en preguntas) y mi (en palabras que terminan en consonante) que se usan para dar énfasis a una expresión y el marcador acusativo ta que se usa para el objeto directo.

Para preguntas que inician con “Ima” que significa “qué” el énfasis o interés en la pregunta se da de la siguiente manera:

Ima poco énfasis
Imanmás énfasis
Imataqmayor énfasis

¿Listos? ¡Qallarisun! ¡Empecemos!

Qillqa | Gramática

En una conversación donde nos presentamos ante alguien generalmente brindamos información sobre nuestro nombre, procedencia, oficio, entre otros. En algunas conversaciones también describimos actividades de nuestro día a día. Para ello tenga presente estas palabras de interrogación:

¿Ima?¿Qué?
¿Imayna?¿Cómo?
¿May?¿Dónde?
¿Hayk’aq?¿Cuándo?

Ejemplos:

¿Ima sutiyki? ¿Cuál es tu nombre?
¿Imayna llaqtayki?¿Cómo es tu pueblo?
¿Maymanta kanki?¿De dónde eres?
¿Hayk’aq hamunki?¿Cuándo vendrás?
Ima sitiyki¿Cuál es tu nombre?(poco énfasis)
Iman sutiyki¿Cuál es tu nombre?(más énfasis)
Imataq sutiyki¿Cuál es tu nombre?(mayor énfasis)
¿Imayna llaqtayki?¿Cómo es tu pueblo?(poco énfasis)
¿Imayna-n llaqtayki?¿Cómo es tu pueblo?(más énfasis)
¿Imayna-taq llaqtayki?¿Cómo es tu pueblo?(mayor énfasis)
¿Maymanta kanki?¿De dónde eres?(poco énfasis)
¿Maymanta-n kanki?¿De dónde eres?(más énfasis)
¿Maymanta-taq kanki? ¿De dónde eres?(mayor énfasis)
¿Hayk’aq hamunki?¿Cuándo vendrás?(poco énfasis)
¿Hayk’aq-mi hamunki?¿Cuándo vendrás?(más énfasis)
¿Hayk’aq-taq hamunki?¿Cuándo vendrás?(mayor énfasis)

Si queremos dar mayor énfasis a preguntas o respuestas debemos usar los marcadores asertivos taq, n, mi, a continuación, describimos el uso de cada uno de ellos.

TAQ: Es una partícula eufónica de cortesía o muestra de mayor interés (se usa generalmente cuando una persona está muy interesada en algo).

Ejemplo:
Para poner énfasis a la pregunta ¿Ima sutiyki? ¿Cuál es tu nombre? debemos agregar la partícula taq a la palabra de interrogación Ima.

Imataq sutiyki (taq pone mayor interés en saber cuál es el nombre de la persona).

N, MI: Son marcadores asertivos eufónicos que también se utilizan en respuestas a preguntas. Estas respuestas muestran interés y convicción al mencionar algo.

Ejemplo:
Ante la pregunta ¿Ima-n sutiyki? se pone énfasis en la respuesta de la siguiente manera:
Sutiy Jorge Mi nombre es Jorge

Para poner más énfasis debemos agregar el marcador mi.
Sutiymi Jorge (mi pone mayor énfasis en la respuesta).

TA: Es un marcador acusativo que funciona como objeto directo y se usa con verbos transitivos.

Ejemplo:

Para la acción de Wallpa wayk’uni Cocino pollo debemos agregar el marcador ta.
Ñuqa wallpata wayk’uni (ta señala el objeto directo, en este caso la acción de cocinar pollo).

Qan wallpa-ta wayk’unki
Ñuqa papa-ta allani
Qan papa-ta allanki

Veamos los siguientes diálogos entre Julia y Carlos:

Con poco énfasis
Julia: Turay Carlos ¿Ima-ta ruwa-nki?
Carlos: Panay Julia, wasiypi wayk’uni ¿Qanri?
Julia: Ñuqa wasi-y-pi tusuni
Carlos: Kusa panay Julia. Tupananchis-kama
Julia: Tupananchis-kama turay Carlos
Carlos: Tupananchis-kama panay Julia.

Diálogo con más énfasis
Julia: Turay Carlos ¿Ima-ta-n ruwa-nki?
Carlos: Panay Julia, wasiypi-n wayk’uni ¿Qanri?
Julia: Ñuqa wasi-y-pi-n tusuni
Carlos: Kusa panay Julia. Tupananchis-kama
Julia: Tupananchis-kama turay Carlos
Carlos: Tupananchis-kama panay Julia.

Diálogo con mayor énfasis
Julia: Turay Carlos ¿Ima-ta-taq ruwa-nki?
Carlos: Panay Julia, wasiypi-n wayk’uni ¿Qanri?
Julia: Ñuqa wasi-y-pi-n tusuni
Carlos: Kusa panay Julia. Tupananchis-kama
Julia: Tupananchis-kama turay Carlos
Carlos: Tupananchis-kama panay Julia.

Ahora veamos el uso de los marcadores asertivos en el siguiente diálogo que utiliza el objeto directo para ver el grado de énfasis.

Poco énfasis
¿Ima-ta ruwanki Julia?  ¿Qué haces Julia?
Wasi-y-ta-n picha-ni   Barro mi casa

Más énfasis
¿Ima-ta-n ruwa-nki Julia?  ¿Qué haces Julia?
Wasi-y-ta-n picha-ni Barro mi casa

Mayor énfasis
¿Ima-ta-taq ruwa-nki Julia?  ¿Qué haces Julia?
Chakra-y-pi sara-ta tarpu-ni   ˆSiembro maíz en mi chacra

Nota. En la palabra sara-ta, el marcador ta se refiere al objeto directo después del verbo transitivo tarpuy.

¿Imayna?                      ¿Cómo es tu casa?
¿Imayna wasiyki         ¿Cómo es tu casa?
Imayna-n wasiyki       ¿Cómo es tu casa?
Imaynataq wasiyki     ¿Cómo es tu casa?

Rimanakuna | Vocabulario

En esta unidad encontrarás una lista de verbos transitivos (requieren un complemento) e intransitivos (no requieren complemento) que también los usarás a lo largo de las demás unidades.

Transitivos

Yachachiyenseñar
Yuyariyrecordar
Qhawaymirar
Rikuyver
Napaykuysaludar
Maqcchiylavar
Mikhuycomer
Wayk’uycocinar / preparar
Hanpiycurar / sanar
Pichaybarrer
Munaydesear
Maskhaybuscar
Tariyencontrar
Saqeyirse
Hoqariylevantar
Horqoysacar
Saruypisar
Churayponer
Phukuysoplar
Apaytraer
Apamuytraer
Watayatar
Paskayatar
Qhellichayensuciar
Malliyprobar
Chaskiyrecibir
Qoydar
Qelqayescribir
Yanapayayudar
Qonqayolvidar
Ñawinchayleer
Rimayhablar
Rakiydistribuir
Suyayesperar

Intransitivos

Puñuydormir
Takiycantar
Tusuybailar
Puriycaminar
Phawayirse
Samaydescansar
Waqayllorar
Rimayhablar
TiyaySentar / vivir
Llank’aytrabajar
Wiñaycrecer
Riyir
Qapariygritar
SayariyEstar de pie
Sayk’uycansarse
Pisipaycansarse
Chayayllegar
Kutiyvolver
Kutimuyvolver
Hamuyvenir
Niydecir (opinión)
Willayinformar
Uyariyescuchar
Uyakuy, kasukuyobedecer
Tapuypreguntar
Waqyayllamar
Yupaycontar
Reqsiysaber
Yachayaprender

Ruwapakuy | Ejercicios

En tu cuaderno de notas, escribe algunas oraciones usando Ima ¿Qué? y May ¿Dónde? Con cada uno de los niveles de énfasis (n, taq), para ello usa como referencia la siguiente información:

¿Ima? ¿Qué? Qué (con poco énfasis)
¿Ima-n?¿Qué? Qué (con más énfasis)
¿Ima-taq?¿Qué? Qué (con mayor énfasis)
¿May? ¿Dónde? Dónde (con poco énfasis)
¿May-pi? ¿Dónde? Dónde (con poco énfasis)
¿May-pi-n? ¿Dónde? Dónde (con más énfasis)
¿May-pi-taq? ¿Dónde? Dónde (con mayor énfasis)

En las oraciones que requieran un verbo transitivo conjuga con algún verbo de la sección del vocabulario de esta unidad utilizando el marcador de objeto directo ta

¿Ima-ta ruwanki? ¿Qué haces? Qué haces (con poco énfasis)
¿Ima-ta-n? ¿Qué haces? Qué haces (con más énfasis)
¿Ima-ta-taq?   ¿Qué haces? Qué haces (con mayor énfasis)

Usa respuestas como:

  • Papa-ta wayk’u-ni
  • Futbol-ta puklla-ni
  • Sara-ta mikhu-ni