Musicians in traditional clothing

Qallarinapaq | Introduction

In this unit we are going to learn about the sining and music in Quechua. The verbs takiy (to sing), waqachiy or tukay (to play a musical instrument), and tusuy (to dance) are associated with the musical genre waynu or huayno. We will learn more about the waynu in the Quechua community conjugating the previously mentioned verbs with different people.

Ready?

¡Qallarisun! / Let's get started!

Woman holding a tambourine dances in traditional clothing

Qillqa | Grammar

The Quechua people are represented by the Waynu and we represent it. In parties and local radio stations the waynu is always heard. The waynu is the most widespread musical genre in the Peruvian Andes, it spans the whole country as well as the Andean landscape. This musical genre also goes outside of the borders of Peru. It spans the Andes and the world. Reviewing the history of the waynu, according to Julio Mendívil (2010) the waynu was always present in Quechua history: "La primera noticia que se tiene del huayno proviene del Vocabulario y Phrasis en la Lengua General de los Indios del Perú, llamada Quichua, editado por Antonio Ricardo en el año 1586, en Lima. En él aparece la voz «huayñucuni: sacar a baylar el [sic] an ella, o ella a él, cruzadas las manos» (36). The first news of that has the waynu comes from Vocabulary and Phrases in the General Language of the Indians of Peru, called Quichua, edited by Antonio Ricardo in the year 1586, in Lima. In it appears the voice «huayñucuni: to take out or dance, crossing hands» (36).

Which waynus are most listened to and sang? Next are the lyrics of some of the most popular ways produced in Quechua territories in Peru.

Valicha – Illapas Cuzco

Show Video Transcript

Valicha, lisa p’asñawan, niñacháy de veras,
¿maypiñas tupanki?
Valicha, lisa p’asñawan, niñacháy de veras,
¿maypiñas tupanki?

Qosqo uraypiñachá, niñacháy de veras,
¡maqt’ata suwachkan!
Qosqo uraypiñachá, niñacháy de veras,
¡maqt’ata suwachkan!

Qosqoman chayaruspari, niñachay de veras,
¿imatas ruwanqa?
Qosqoman chayaruspari, niñachay de veras,
¿imatas ruwanqa?

Aqha wasikunapi, niñachay de veras,
¡sarata kutanqa!
Aqha wasikunapi, niñachay de veras,
¡sarata kutanqa!

Chayllataraqchus ruwanman, niñachay de veras,
¡Valicha p’asñari!
Chayllataraqchus ruwanman, niñachay de veras,
¡Valicha p’asñari!

Cuartel punkukunapis, niñachay de veras,
¡sunquta suwanqa!
Cuartel punkukunapis, niñachay de veras,
¡sunquta suwanqa!

Saracha, parway parwaycha, parwaycha,
Trigucha, iray iraycha, iraycha,
Saracha, parway parwaycha, parwaycha,
Trigucha, iray iraycha, iraycha.

¡Muyu muyurispa!
¡Vamoos Valicha!
¡Hukchatawan!
¡Llaqtaykipi hinaraq!
¡Qué lindo es mi Cusco!

Challwaschallay – Conjunto Condemayta de Acomayo

Show Video Transcript

Mayun mayuntas purichkani
Challwaschallay
Manañam tariykiñachu
Challwaschallay
Challwaschallay

Astawansi yuyarini
Challwaschallay
Sutiykita yuyarispa
Challwaschallay
Challwaschallay

Kutirimuy, vueltarimuy
Challwaschallay
Killa qhawariq tumpallanpas
Challwaschallay
Challwaschallay

Kikichkayki suyachkayki
Challwaschallay
Munasqaykin mask’achkayki
Challwaschallay
Challwaschallay

Gusturaqchus purichkanki
Gusturaqchus purichkanki
Mayun mayunta purichiwaspa
Luma lumanta purichiwaspa

Gusturaqchus purichkanki
Gusturaqchus purichkanki
Mayun mayunta purichiwaspa
Luma lumanta purichiwaspa

Ingrato, mana munana!

Mulli – Lampa de Oro

Show Video Transcript

Mulli mulli misk’i ruru sumaq sach’a
Mulli mulli misk’i ruru sumaq sach’a

Ruruchallayki mikhusqaymantas
Warma yanallay qarquyawachkan
Ruruchallayki mikhusqaymantas
Warma yanallay cilayawachkan

Wayra chiri ama sinchita wayramuychu
Wayra chiri ama sinchita chirimuychu

Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay qarquyawachkan
Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay cilayawachkan

Wayra chiri ama sinchita wayramuychu
Wayra chiri ama sinchita chirimuychu

Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay qarquyawachkan
Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay cilayawachkan
Chuquibambilla qullalla habas
Chuquibambilla qullalla habas
Kunanmá isusi sisanki
Kunanmá isusi rurunki

Mamaykiri papaykichu
Taytaykiri taytaykichu
Ñuqamá isusi mamayki
Ñuqamá isusi taytayki

Wachakuqniy – Luis Ayvar Alfaro

Show Video Transcript

Mamaysi wachakullawasqa
Mamaysi wachakullawasqa

Wiqinallanpas pararastin
Tulluchallanpas qapapapastin

Imallapaqraq wachakullawarqa
Haykallapaqraq wachakullawarqa

Kunan hinalla waqallanaypaq
Kunan hinalla llakillanaypaq

Siguraminti, wachakullawarqa
Siguraminti, wachakullawarqa
Hatunyaspanchá uywawanqa nispa
Hatunyaspanchá sirviwanqa nispa

Maymiya, uywallanipaschu
Maymiya, sirvillanipaschu
Cruil distinu qichurullawaptin
Fatal distinu kitarullawaptin

Mamayuqkuna, taytayuqkuna
Mamayuqkuna, taytayuqkuna
Ama mamaykita waqachillaychiqchu
Ama taytaykita llakichillaychiqchu

Wañurullaptinmi, chinkaykullaptinmi
Wañurullaptinmi, chinkaykullaptinmi
Ñuqallay hinan waqastin puriwaq
Ñuqallay hinan llakistin puriwaq

Mundo tirano me has quitado a mi madre
Mundo tirano me nas quitado a mi madre
Manaraq manaraq, uywaykullachkaptiy
Manaraq manaraq, sirviykullachkaptiy

Let's conjugate verbs related to the waynu

Now we will look at some expressions related to the waynu conjugating different verbs related to Quechua music:

Carnavalpi takichkani llaqtaypi
I am singing in the carnivals in my town

Juancha munaytapuni qinachanta waqachichkan fiestanpi   
Juan is playing the quena very well in his party.

Tiyuykuna guitarrata tukachkanku Puca Pucapi       
My aunts/uncles are playing the guitar in Puca Puca..

Justinachawan Fanichapiwan chisi tuta takiyunku waynukunata     
Justina and Fani sang waynus last night.

Sicuani fiestapin allinta tusuparukurqani qayna wata                       
In the Sicuani party last year I danced very well.

Mikichaqa Limapi takispa llamk’apakun      
Miki works in Lima singing.

Audicionpin lliw ayllu runaqa takiyamun tusuyamun ima
In the radio audition all the comuneros have sang and danced.

Quechua musical instruments

For waynu production, distinct musical instruments are used both Quechua and not Quechua. Next we will learn about some Quechua musical instruments.

Qina. This instrument is also known as a quenay and is a flute characterized by having many openings. The quena is a wind instrument made of cane, bone, plastic, or metal. A melody is created by passing air through the openings. It also has a mouthpiece, bevel, or opening in the mouth to blow. The timbre of the quena is very expressive and pellicular, and it accompanies the different instruments in the waynu.

Tinya. This is a musical instrument with the shape of a little drum. It is a percussion instrument used frequently in the Quechua territories. The tinya is made from very thin raw hide, giving it a vibrant and sharp sound.

Antara. This instrument is known as the zampoña and is often used in the Qullasuyu region. In Quechua it is also known as antara or siku. The zampoña is a flute made of seven rods. It is made out of reeds that allow it to create high and low pitched sounds.

Charangu. Instrumento de cuerdas que es conocido como charango. El charango es un instrumento musical en base a un juego de cinco pares de cuerdas y que utiliza generalmente como tapa posterior de su caja de resonancia el caparazón del armadillo.

Pututu. Instrumento de viento o bocina fabricada con una caracola o concha marina. Se sopla por la boquilla produciendo un sonido fuerte y potente muy peculiar, semejante o parecido al de una trompeta. Se utiliza en las comunidades campesinas Quechuas con fines artísticos, religiosos y comunitarios.

Rimanakuna | Vocabulary

LisaDescarado, atrevido
P’asñaMuchacha
MaypiDónde
TupayEncontrarse
UraypiAbajo
NiñacháyMi niña
Maqt’aMuchacho
SuwayRobar
ChayayLlegar
KutayMoler
ChayllataEso nomás
PunkuPuerta
SunquCorazón
ParwaFlor de maíz
IrayTrillar el trigo
MuyuVuelta
HukchatawanUna más
ChallwaPez
ManaNo
TariyEncontrar
AstawanMás
SutiykiTu nombre
KutirimuyRegresa
KillaMoon
QhawariyMira
TumpaUn poco
MulliÁrbol de molle
Misk’iRico, dulce
RuruFruto
SumaqHermoso
Sach’a Árbol
WayraViento
ChiriFrío
SinchiMucho
PunchuPoncho
QarquyBotar
CilayCelar
QullaInmadura
KunanAhora
SisaFlor
WachakuyParir
TulluHueso
ImallapaqPara qué nomás
HaykallapaqPara qué nomás
Waqayto cry
LlakiTristeza
Hatun Grande
UywayCuidar
QichuyQuitar
WañuyMorir
ChinkayPerder
WaqachiyHacer llorar
TukayTocar un instrumento musical
Chisi tutaAnoche
TusupakuyBailar en una fiesta

Ruwapakuy | Exercises

Ahora practiquemos cantando uno de los waynus populares en el Perú.

Tienes la opción de hacerlo con la canción Valicha, Challwaschallay, Mulli, o Wachakuqniy.

Primero escucha la canción muy atentamente, luego comienza a cantarlo siguiendo sus letras.

Posteriormente utilizando tu celular graba tu voz cantando el waynu.

Qawasunchik | Videos

Show Video Transcript: Canta Golondrina.

Golondrina: Sara hallmay takichatan takiyrusaq

¿Imaynan chay sara hallmay takicha?

Golondrina:
Qillway washway ¿maytan kaytan hamurqanki?
Qillway washway ¿maytan kaytan hamurqanki?
Kurriyá Kurriy kutirqapuy maynin hamusqallaykita
Kurriyá Kurriy kutirqapuy maynin chayllan hamusqallaykita

Show Video Transcript: Canta Eva.

Karritu wirfanitu tapurikusqayki
Karritu wirfanitu tapurikusqayki
Haylla Huayllata para parachkanchu
Puirtu Q’asata rit’i rit’ichkanchu

Pitaq chay willayusunki
Maytaq chay willayusunki
Ukukullañas tayta mamanpas
K’usillullañas hirmanuchanpas

Ñuqa richkani Puirtu Maldunaduta
Ñuqa richkani Puirtu Maldunaduta
Chay ukupi hirmanuchaqa
K’usillullañas hirmanuchanpas

Chaytaq chay hirmanuchanqa
Chaytaq chay turachaykiqa
Puirtu Q’asata rit’i rit’ichkanchus
Puirtu Q’asata para parchkanchus
Esooo

Show Video Transcript: Canta Noemí.

Yaw Yaw puka pulliracha
Yaw Yaw puka pulliracha
Imatas ruranki saray ukupi
Imatas ruranki saray ukupi

Mamaykimansi willarqamusaq
Taytaykimansi willarqamusaq
Saray ukupi rurasqaykita
Saray ukupi rurasqaykita
Gracias