
Qallarinapaq | Introduction
In this unit we are going to learn about the sining and music in Quechua. The verbs takiy (to sing), waqachiy or tukay (to play a musical instrument), and tusuy (to dance) are associated with the musical genre waynu or huayno. We will learn more about the waynu in the Quechua community conjugating the previously mentioned verbs with different people.
Ready?
¡Qallarisun! / Let's get started!


Qillqa | Grammar
The Quechua people are represented by the Waynu and we represent it. In parties and local radio stations the waynu is always heard. The waynu is the most widespread musical genre in the Peruvian Andes, it spans the whole country as well as the Andean landscape. This musical genre also goes outside of the borders of Peru. It spans the Andes and the world. Reviewing the history of the waynu, according to Julio Mendívil (2010) the waynu was always present in Quechua history: "La primera noticia que se tiene del huayno proviene del Vocabulario y Phrasis en la Lengua General de los Indios del Perú, llamada Quichua, editado por Antonio Ricardo en el año 1586, en Lima. En él aparece la voz «huayñucuni: sacar a baylar el [sic] an ella, o ella a él, cruzadas las manos» (36). The first news of that has the waynu comes from Vocabulary and Phrases in the General Language of the Indians of Peru, called Quichua, edited by Antonio Ricardo in the year 1586, in Lima. In it appears the voice «huayñucuni: to take out or dance, crossing hands» (36).
Which waynus are most listened to and sang? Next are the lyrics of some of the most popular ways produced in Quechua territories in Peru.
Valicha – Illapas Cuzco
Show Video Transcript
Valicha, lisa p’asñawan, niñacháy de veras,
¿maypiñas tupanki?
Valicha, lisa p’asñawan, niñacháy de veras,
¿maypiñas tupanki?
Qosqo uraypiñachá, niñacháy de veras,
¡maqt’ata suwachkan!
Qosqo uraypiñachá, niñacháy de veras,
¡maqt’ata suwachkan!
Qosqoman chayaruspari, niñachay de veras,
¿imatas ruwanqa?
Qosqoman chayaruspari, niñachay de veras,
¿imatas ruwanqa?
Aqha wasikunapi, niñachay de veras,
¡sarata kutanqa!
Aqha wasikunapi, niñachay de veras,
¡sarata kutanqa!
Chayllataraqchus ruwanman, niñachay de veras,
¡Valicha p’asñari!
Chayllataraqchus ruwanman, niñachay de veras,
¡Valicha p’asñari!
Cuartel punkukunapis, niñachay de veras,
¡sunquta suwanqa!
Cuartel punkukunapis, niñachay de veras,
¡sunquta suwanqa!
Saracha, parway parwaycha, parwaycha,
Trigucha, iray iraycha, iraycha,
Saracha, parway parwaycha, parwaycha,
Trigucha, iray iraycha, iraycha.
¡Muyu muyurispa!
¡Vamoos Valicha!
¡Hukchatawan!
¡Llaqtaykipi hinaraq!
¡Qué lindo es mi Cusco!
Challwaschallay – Conjunto Condemayta de Acomayo
Show Video Transcript
Mayun mayuntas purichkani
Challwaschallay
Manañam tariykiñachu
Challwaschallay
Challwaschallay
Astawansi yuyarini
Challwaschallay
Sutiykita yuyarispa
Challwaschallay
Challwaschallay
Kutirimuy, vueltarimuy
Challwaschallay
Killa qhawariq tumpallanpas
Challwaschallay
Challwaschallay
Kikichkayki suyachkayki
Challwaschallay
Munasqaykin mask’achkayki
Challwaschallay
Challwaschallay
Gusturaqchus purichkanki
Gusturaqchus purichkanki
Mayun mayunta purichiwaspa
Luma lumanta purichiwaspa
Gusturaqchus purichkanki
Gusturaqchus purichkanki
Mayun mayunta purichiwaspa
Luma lumanta purichiwaspa
Ingrato, mana munana!
Mulli – Lampa de Oro
Show Video Transcript
Mulli mulli misk’i ruru sumaq sach’a
Mulli mulli misk’i ruru sumaq sach’a
Ruruchallayki mikhusqaymantas
Warma yanallay qarquyawachkan
Ruruchallayki mikhusqaymantas
Warma yanallay cilayawachkan
Wayra chiri ama sinchita wayramuychu
Wayra chiri ama sinchita chirimuychu
Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay qarquyawachkan
Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay cilayawachkan
Wayra chiri ama sinchita wayramuychu
Wayra chiri ama sinchita chirimuychu
Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay qarquyawachkan
Punchuchallayta batimuqtiykin warma yanallay cilayawachkan
Chuquibambilla qullalla habas
Chuquibambilla qullalla habas
Kunanmá isusi sisanki
Kunanmá isusi rurunki
Mamaykiri papaykichu
Taytaykiri taytaykichu
Ñuqamá isusi mamayki
Ñuqamá isusi taytayki
Wachakuqniy – Luis Ayvar Alfaro
Show Video Transcript
Mamaysi wachakullawasqa
Mamaysi wachakullawasqa
Wiqinallanpas pararastin
Tulluchallanpas qapapapastin
Imallapaqraq wachakullawarqa
Haykallapaqraq wachakullawarqa
Kunan hinalla waqallanaypaq
Kunan hinalla llakillanaypaq
Siguraminti, wachakullawarqa
Siguraminti, wachakullawarqa
Hatunyaspanchá uywawanqa nispa
Hatunyaspanchá sirviwanqa nispa
Maymiya, uywallanipaschu
Maymiya, sirvillanipaschu
Cruil distinu qichurullawaptin
Fatal distinu kitarullawaptin
Mamayuqkuna, taytayuqkuna
Mamayuqkuna, taytayuqkuna
Ama mamaykita waqachillaychiqchu
Ama taytaykita llakichillaychiqchu
Wañurullaptinmi, chinkaykullaptinmi
Wañurullaptinmi, chinkaykullaptinmi
Ñuqallay hinan waqastin puriwaq
Ñuqallay hinan llakistin puriwaq
Mundo tirano me has quitado a mi madre
Mundo tirano me nas quitado a mi madre
Manaraq manaraq, uywaykullachkaptiy
Manaraq manaraq, sirviykullachkaptiy
Let's conjugate verbs related to the waynu
Now we will look at some expressions related to the waynu conjugating different verbs related to Quechua music:
Carnavalpi takichkani llaqtaypi
I am singing in the carnivals in my town
Juancha munaytapuni qinachanta waqachichkan fiestanpi
Juan is playing the quena very well in his party.
Tiyuykuna guitarrata tukachkanku Puca Pucapi
My aunts/uncles are playing the guitar in Puca Puca..
Justinachawan Fanichapiwan chisi tuta takiyunku waynukunata
Justina and Fani sang waynus last night.
Sicuani fiestapin allinta tusuparukurqani qayna wata
In the Sicuani party last year I danced very well.
Mikichaqa Limapi takispa llamk’apakun
Miki works in Lima singing.
Audicionpin lliw ayllu runaqa takiyamun tusuyamun ima
In the radio audition all the comuneros have sang and danced.


Quechua musical instruments
For waynu production, distinct musical instruments are used both Quechua and not Quechua. Next we will learn about some Quechua musical instruments.
Qina. This instrument is also known as a quenay and is a flute characterized by having many openings. The quena is a wind instrument made of cane, bone, plastic, or metal. A melody is created by passing air through the openings. It also has a mouthpiece, bevel, or opening in the mouth to blow. The timbre of the quena is very expressive and pellicular, and it accompanies the different instruments in the waynu.
Tinya. This is a musical instrument with the shape of a little drum. It is a percussion instrument used frequently in the Quechua territories. The tinya is made from very thin raw hide, giving it a vibrant and sharp sound.
Antara. This instrument is known as the zampoña and is often used in the Qullasuyu region. In Quechua it is also known as antara or siku. The zampoña is a flute made of seven rods. It is made out of reeds that allow it to create high and low pitched sounds.
Charangu. Instrumento de cuerdas que es conocido como charango. El charango es un instrumento musical en base a un juego de cinco pares de cuerdas y que utiliza generalmente como tapa posterior de su caja de resonancia el caparazón del armadillo.
Pututu. Instrumento de viento o bocina fabricada con una caracola o concha marina. Se sopla por la boquilla produciendo un sonido fuerte y potente muy peculiar, semejante o parecido al de una trompeta. Se utiliza en las comunidades campesinas Quechuas con fines artísticos, religiosos y comunitarios.



Rimanakuna | Vocabulary
| Lisa | Descarado, atrevido |
| P’asña | Muchacha |
| Maypi | Dónde |
| Tupay | Encontrarse |
| Uraypi | Abajo |
| Niñacháy | Mi niña |
| Maqt’a | Muchacho |
| Suway | Robar |
| Chayay | Llegar |
| Kutay | Moler |
| Chayllata | Eso nomás |
| Punku | Puerta |
| Sunqu | Corazón |
| Parwa | Flor de maíz |
| Iray | Trillar el trigo |
| Muyu | Vuelta |
| Hukchatawan | Una más |
| Challwa | Pez |
| Mana | No |
| Tariy | Encontrar |
| Astawan | Más |
| Sutiyki | Tu nombre |
| Kutirimuy | Regresa |
| Killa | Moon |
| Qhawariy | Mira |
| Tumpa | Un poco |
| Mulli | Árbol de molle |
| Misk’i | Rico, dulce |
| Ruru | Fruto |
| Sumaq | Hermoso |
| Sach’a | Árbol |
| Wayra | Viento |
| Chiri | Frío |
| Sinchi | Mucho |
| Punchu | Poncho |
| Qarquy | Botar |
| Cilay | Celar |
| Qulla | Inmadura |
| Kunan | Ahora |
| Sisa | Flor |
| Wachakuy | Parir |
| Tullu | Hueso |
| Imallapaq | Para qué nomás |
| Haykallapaq | Para qué nomás |
| Waqay | to cry |
| Llaki | Tristeza |
| Hatun | Grande |
| Uyway | Cuidar |
| Qichuy | Quitar |
| Wañuy | Morir |
| Chinkay | Perder |
| Waqachiy | Hacer llorar |
| Tukay | Tocar un instrumento musical |
| Chisi tuta | Anoche |
| Tusupakuy | Bailar en una fiesta |

Ruwapakuy | Exercises
Ahora practiquemos cantando uno de los waynus populares en el Perú.
Tienes la opción de hacerlo con la canción Valicha, Challwaschallay, Mulli, o Wachakuqniy.
Primero escucha la canción muy atentamente, luego comienza a cantarlo siguiendo sus letras.
Posteriormente utilizando tu celular graba tu voz cantando el waynu.

Qawasunchik | Videos
Show Video Transcript: Canta Golondrina.
Golondrina: Sara hallmay takichatan takiyrusaq
¿Imaynan chay sara hallmay takicha?
Golondrina:
Qillway washway ¿maytan kaytan hamurqanki?
Qillway washway ¿maytan kaytan hamurqanki?
Kurriyá Kurriy kutirqapuy maynin hamusqallaykita
Kurriyá Kurriy kutirqapuy maynin chayllan hamusqallaykita
Show Video Transcript: Canta Eva.
Karritu wirfanitu tapurikusqayki
Karritu wirfanitu tapurikusqayki
Haylla Huayllata para parachkanchu
Puirtu Q’asata rit’i rit’ichkanchu
Pitaq chay willayusunki
Maytaq chay willayusunki
Ukukullañas tayta mamanpas
K’usillullañas hirmanuchanpas
Ñuqa richkani Puirtu Maldunaduta
Ñuqa richkani Puirtu Maldunaduta
Chay ukupi hirmanuchaqa
K’usillullañas hirmanuchanpas
Chaytaq chay hirmanuchanqa
Chaytaq chay turachaykiqa
Puirtu Q’asata rit’i rit’ichkanchus
Puirtu Q’asata para parchkanchus
Esooo
Show Video Transcript: Canta Noemí.
Yaw Yaw puka pulliracha
Yaw Yaw puka pulliracha
Imatas ruranki saray ukupi
Imatas ruranki saray ukupi
Mamaykimansi willarqamusaq
Taytaykimansi willarqamusaq
Saray ukupi rurasqaykita
Saray ukupi rurasqaykita
Gracias

